اثر فیل سفید در فرزندپروری: وقتی هدیه‌های تربیتی ما به بار نمی‌نشینند
نویسنده: تهمینه امیریان روانشناس و درمانگر تخصصی کودک و نوجوان
مقدمه در حکایتی از گذشته معروف است که پادشاه یک کشور به پادشاه یک کشور دیگر فیلی سفید هدیه می دهد، کسی که هدیه را پذیرفته، هزینه های زیادی را صرف نگهداری و خوراک این فیل سفید می کرد، نسل های مختلف بدون آن که بدانند این فیل سفید به چه درد می خورد هزینه های زیادی را برای آن متحمل میشدند و دلشان هم نمی آمد که آن را کنار بگذارند یا رها کنند زیرا می گفتند: “حیف است تا کنون هزینه زیادی برای آن شده است و نمیتوان آن را رها کرد!”. فیل سفید استعاره از موضوعیست که هزینه زیادی برای آن شده است و هیچ خاصیت مفیدی ندارد! و از آن جهت کنار گذاشته نمیشود که صرفاً برای آن هزینه شده است.
والدین اغلب با بهترین نیت‌ها در تربیت فرزندانشان سرمایه‌گذاری می‌کنند: کلاس‌های متعدد، روش‌های تربیتی خاص، یا انتظارات تحصیلی بالا. اما گاهی این سرمایه‌گذاری‌ها تبدیل به “فیل‌های سفید” می‌شوند – دارایی‌هایی که از نظر تئوری ارزشمندند، اما در عمل بیش از آنکه سودمند باشند، بار روانی و مالی ایجاد می‌کنند. این مقاله به بررسی این پدیده در فرزندپروری می‌پردازد.
فیل سفید در تربیت چیست؟ در روانشناسی تربیتی، فیل سفید می‌تواند شامل این موارد باشد:
۱. کلاس‌های فوق‌برنامه بی‌فایده ثبت‌نام فرزند در ۵ کلاس مختلف فقط به این دلیل که “همه انجام می‌دهند” هزینه مالی و زمانی بالا، درحالی که کودک هیچ علاقه‌ای نشان نمی‌دهد
۲. روش‌های تربیتی انعطاف‌ناپذیر اصرار بر یک سبک فرزندپروری خاص (مثلاً تربیت سخت‌گیرانه یا بیش‌ازحد آزاد) عدم تطبیق با شخصیت کودک، حتی وقتی نشانه‌های استرس و مقاومت آشکار است
۳. انتظارات غیرواقع‌بینانه فشار برای نمره عالی در همه درس‌ها، درحالی که کودک استعداد دیگری دارد رویای پزشک یا مهندس شدن فرزند، بدون در نظر گرفتن علایق واقعی او
چرا والدین در دام فیل‌های سفید می‌افتند؟
۱. تله “سرمایه‌گذاری قبلی” “این همه هزینه کردم، الآن نمی‌توانم دست بکشم!” مثال: ادامه کلاس پیانو بعد از ۳ سال، فقط به این دلیل که قبلاً پول زیادی صرف شده است
۲. فشار اجتماعی ترس از قضاوت دیگران اگر فرزندشان مانند بقیه نباشد مثلاً: ثبت‌نام در مدرسه خاص، فقط به دلیل اعتبار اجتماعی آن
۳. آرزوهای تحقق‌نیافته والدین والدین می‌خواهند رویاهای خود را از طریق فرزند محقق کنند مثلاً پدری که فوتبالیست نشد، اصرار دارد پسرش حتماً ورزشکار شود
تأثیرات منفی فیل‌های سفید تربیتی
۱. استرس و فرسودگی کودک کودکان تحت فشار دائمی برای برآورده کردن انتظارات غیرواقعی افزایش اضطراب و کاهش اعتمادبه‌نفس
۲. تخریب رابطه والد-فرزندی تبدیل شدن رابطه به یک میدان نبرد به جای پیوند عاطفی مقاومت و لجبازی کودک در پاسخ به فشارها
۳. اتلاف منابع خانواده هزینه‌های مالی و زمانی که می‌توانست صرف علایق واقعی کودک شود
راهکارهای عملی برای مدیریت فیل‌های سفید
۱. ارزیابی مجدد منصفانه پرسیدن این سوالات:
- آیا این برنامه/روش واقعاً به رشد کودک کمک می‌کند؟
- اگر امروز شروع می‌کردم، باز هم این انتخاب را می‌کردم؟
۲. گوش دادن به صدای کودک توجه به علائم استرس (مثل سردردهای روان‌تنی، بی‌علاقگی) دادن حق انتخاب محدود (مثلاً انتخاب بین دو فعالیت به جای تحمیل یک مورد)
۳. شجاعت تغییر مسیر قطع کردن کلاس/برنامه‌ای که جواب نمی‌دهد، حتی اگر قبلاً هزینه شده است پذیرفتن اینکه هر کودک مسیر منحصربه‌فردی دارد
۴. تمرکز بر مهارت‌های زندگی به جای انباشتن فعالیت‌ها، مهارت‌هایی مثل حل مسئله، مدیریت هیجانات و ارتباطات را تقویت کنید
نتیجه‌گیری در فرزندپروری، شناسایی و رها کردن “فیل‌های سفید” به اندازه انتخاب روش‌های درست اهمیت دارد. شجاعت بازنگری در تصمیمات تربیتی – حتی اگر به معنای پذیرش اشتباه باشد – فضایی ایجاد می‌کند که کودک بتواند براساس استعدادها و علایق واقعی خود رشد کند. بهترین هدیه‌ای که می‌توانیم به فرزندانمان بدهیم، آزادی کشف خود واقعی‌شان است.